Stjernestøvet, då og no
På LitFestBergen 2022 markerte vi 50-årsjubileet til David Bowie sitt album The Rise and Fall of Ziggy Stardust and the Spiders from Mars, ved å spele plata frå start til slutt. Øyvind Vågnes heldt ei innleiing som du kan lese her.
The Rise and Fall of Ziggy Stardust and the Spiders from Mars er ein tidsmaskin. Destinasjonane er fleirfaldige, nokre av dei openberre, andre meir gåtefulle, og reisinga er langt frå over endå, seks år etter at David Bowie gjekk bort, på nyåret i 2016, og femti år etter at det banebrytande albumet først kom ut sommaren 1972.
Å kalle eit album for ein tidsmaskin er å erkjenne musikkens eiga evne til å transportere oss tilbake i tid. Mest umiddelbart og allmennt dreier det seg ikkje om ei kulturhistorisk reise, men om ei privat reise, tilbake i våre eigne liv. Kven har ikkje høyrt ein song, plutseleg, og blitt tatt tilbake til ei natt, eller ein vårdag, eller ein haust der det aldri ville slutte å regne, der vennskap og kjærlighet begynte, eller tok slutt?
Kanskje meir enn noko anna estetisk uttrykk er det musikken som liknar Prousts bit med madeleine-kake, som i På sporet av den tapte tid kallar fram barndommen frå minnet, brått, sterkt og levande. Å lytte til "Moonage Daydream", den tredje songen på Ziggy Stardust, kastar meg personleg 17–18 år tilbake i tid, til eit studentkollektiv i Magnus Barfotsgate, der den kunne få alle, og då meiner eg alle, opp på føttene for å danse, for å kaste alle hemningar; det var vel berre den, og låten "Debaser" av The Pixies, som kunne få til det, som fekk min gamle venn Øystein til å gripe ein oliven som stod i ei skål på eit bord, og kaste den i veggen i pur ekstase.
Vi har alle songar og plater som tek oss tilbake slik, men ikkje alle er som Ziggy Stardust, for som tidsmaskin transporterer albumet oss også rett inn i det Andy Price i ein artikkel har kalla eit multimedialt svart hol. Inn i det holet blei lag på lag med referansar sugd inn, til kunst, litteratur, film, geografi, kultur, mote, og historie, heile erfaringshorisonten til ein ung David Bowie. Simon Goddard har skrive ei heil bok der han reiser rett inn i det svarte holet, og eg trur det var såvidt han kom seg ut igjen. Ziggylogy, som boka heiter, er på vel 300 sider, og Goddard brukar 180 sider på å teikne opp det store kartet av innflytelse som gjorde Bowie i stand til å dikte opp og gi liv til figuren Ziggy Stardust, med eigne kapittel om stjernestøv, Galileo og Kepler, Beethoven, H.G. Wells, orientalsk filosofi, Gustav Holsts The Planets, Elvis Presley, og Stanley Kubrick.
Det kulturelle avtrykket til figuren Ziggy Stardust er monumentalt og epokedannande. I boka til Dylan Jones, When Ziggy Played Guitar, er øyeblikket då Bowie dukka opp på britiske tv-skjermar 6. juli 1972, eit ruvande før-og-etter, med konsekvensar langt utover dei kulturhistoriske. Alle som hørte på Jones då han vitja festivalen forstod at Bowie på Top of the Pops var som å få ein marsboer rett inn i gullrekkja. Identitetspolitiske spørsmål vart kasta rett inn i søvnige stoverom, og vekte til live hissige tverrgenerasjonelle diskusjonar om kjønn, seksualitet, og modernitet, i nye befolkningslag, diskusjonar som på mange måtar pågår endå.
I dag skal vi ikkje snakke om Ziggologien eller Top of the Pops. Vi skal forflytte oss inn i tidsmaskinen som er albumet The Rise and Fall of Ziggy Stardust and the Spiders from Mars. Det kan, og vil, som sagt føre oss til allslags plassar: deg til ein plass, meg til ein annan. Men før vi går i gang skal eg dvele ved eit par destinasjonar, som kanskje er av meir kollektiv og kulturhistorisk art.
For det å lytte til The Rise and Fall of Ziggy Stardust and the Spiders from Mars tek oss i veldig konkret forstand tilbake til månadene før utgivelse 16. juni 1972 og påfølgande opptreden på BBC, til stundene då musikken blei til. Altså, til ei bestemt gruppe med menneske, samla i eit bestemt rom. Sjølv om Ziggy i grunnleggjande forstand er David Bowies oppfinning, og for alvor fekk han til å funkle på stjernehimmelen, og ikkje minst peikte fram mot eit stort, uforutsigbart kunstnarskap, er det viktig å peike på at The Rise and Fall of Ziggy Stardust and the Spiders from Mars også er eit kollektivt arbeid. For ein som skriv om musikk både her og der, forsvinn altfor ofte sentrale namn i skyggen av det eine store.
Ta Norman Sheffield, for eksempel, som spelte i band og dreiv platebutikk og til slutt fann ut at han skulle pusse opp lokala i ein gammal bygning i Soho og lage platestudio. Vi sit her i eit kulturhus i Skostredet, i eit sentrumsmiljø der nytt kulturliv blømer i historiske omgivnader, og då Sheffield ville begynne å spele inn musikk, ville han gjere det midt i Londons kreative senter, i "musicland" i Soho, og ikkje i meir perifere strøk, der Decca, Philips, Pye og EMI hadde bygd sine studio. Sistnemnte heldt til i Abbey Road, der Beatles spelte inn, og der Sheffield sjølv hadde fungert som teknikar, men han ville ha bort stivheita som råda i desse studioa, og lage eit miljø for musikk tilpassa yngre generasjonar.
Let du att auga, er det difor mogleg du kan sjå for deg ein langhåra Mick Woodmansey bak trommene, i jeans og t-skjorte, slå an rytmen på opningslåten "Five Years," ein beat som har blitt kopiert uendeleg mange gonger i det halve århundret som har følgt. Du kan sjå for deg Trevor Bolder, på bassen, og Mick Ronson, som var høgt og lavt i Trident Studios, enten han spelte piano, eller laga dei nydelege strykearrangementa, eller stod for kanskje det aller største og mest minneverdige øyeblikket på albumet, då han plugga sin elektriske gitar til ein Marshall-forsterkar og til ein wah-wah-pedal, og laga soloen på det tredje sporet vi skal høyre, "Moonage Daydream." Bowie sjølv spelar kassegitar der, men også saksofon, som han har gjort med jamne mellomrom på platene sine.
Bandet som seinare skulle få namnet the Spiders from Mars spelte inn live i Trident Studios, under produsent Ken Scotts essensielle oppsyn, og mykje av vokalen vi høyrer stammar utruleg nok frå første opptak. Tid er pengar, ikkje minst i plateindustrien, der studiotid er pengar, og sjølv om stoppeklokka ikkje vart like flittig brukt i Trident Studios som andre stader, kunne ein ikkje bruke fem år på å flikke og leggje på lag på lag, slik store plateproduksjonar etter kvart skulle foregå. Vokalen vi høyrer er ofte første take, og sjølv om saksofon og strykarar kom på i etterkant, høyrer vi eit band som spelar saman i eit rom. Og høyr på dette: I løpet av ein dag, 11. november 1971, spelte dei inn "Star," "Hang On To Yourself," "Ziggy Stardust", og tre låtar som ikkje kom med på albumet. Dagen etter, den 12., laga dei to versjonar av "Moonage Daydream", ein av "Soul Love", to versjonar av "Lady Stardust", og ein annan låt som ikkje kom med. Det er halve albumet på to arbeidsdagar! Om kulturen i Norman Sheffields studio var meir tilbakelent, kan ingen seie at den ikkje var effektiv nok, og Bowie var visstnok – alle eksessar til tross – ein arbeidsleder med disiplin.
Det svarte holet som er The Rise and Fall of Ziggy Stardust and the Spiders from Mars omfattar ikkje berre myteveven og dei kulturelle impulsane som gav form til albumet – men også myteveven og dei kulturelle impulsane albumet gav form til. Å lytte til albumet i 2022 er derfor også å bli konfrontert med dets visjonære kraft, som har mange sterke klangbotnar i dag. Som konseptalbum er Ziggy Stardust sterkare forankra i ein idé, ein karakter, og eit univers, enn i story, og stemningar er viktigare enn at hendingar skal utspele seg kronologisk. Låtane blei til hulter til bulter, og då dei skulle sekvensere plata, endra dei radikalt på rekkjefølgjen. Kanskje er det dette litt lause, konseptuelle preget som gir albumet slik djupne? Romvesenet som blir rockestjerne, og deretter går med i dragsuget, er også ein meditasjon over kjendiseri, fame, og destruktivitet, og opnar ein avgrunn Madame Nielsen opna på nytt onsdag kveld i rommet vi er i no, der det blei tukla med Bowie som persona, og der det som er storslått og farlig i Bowie fekk stor plass. Idet romturismen for den eine promillen av dei rikaste er ein realitet, og vrakrestar etter våre romeventyr flyt rundt i verdensrommet, tikkar klokka for planeten sterkare enn nokon gong før – "Five Years", som vi straks skal høyre, er ei nyheitssending om apokalypsen, framført med akutt intensitet i Bowies vokal. Kun eit taktskifte skiller "Five Years" frå "Soul Love", som flyttar oss inn i det utopiske. Det dystopiske og utopiske kjempar om plassen på The Rise and Fall of Ziggy Stardust and the Spiders from Mars, og sjølv om Bowie framkallar nostalgi på samme måte som Kubrick, betyr ikkje det at det ikkje akkurat no finst ein lyttar på 17 år som får gåsehud, der ho syng med til "Rock and Roll Suicide," og føler seg misforstått av ein verden som er på veg til helvete.
For dei som er i min generasjon og eldre, og som har lytta til albumet eit heilt vaksenliv, er det å høyre tittelen nevnt, alt som skal til for å sjå det ikoniske omslaget for seg. Fotografiet Brian Ward tok 13. januar 1972 av ein forkjølt Bowie, blei rekolorert av Terry Pastor, og dermed omskapt frå dokumentarfotografi til ein slags mytologisk markør, ein portal inn til Ziggylogien. Bowie poserer utanfor pels-butikken K. West, som slett ikkje ville bli assosiert med verken Bowie eller Ziggy, og flytta og tok med seg skiltet. Går du forbi 23 Heddon Street i dag, finn du ein plakett, og sånne folk som meg poserer og fotograferer der, her stod Ziggy, her står eg.
TO BE PLAYED AT MAXIMUM VOLUME, står det på baksida av vinylomslaget. For meg har alltid gleda ved å lytte til albumet vore knytta til detaljar eg held kjært. Opninga på "Moonage Daydream", tredje sporet, er som et angrep på lyttaren, der hovudpersonen sjøl får presentere seg: "I'm an alligator, I'm a mama-papa coming for you." Gitarane på "Starman" høyrest ut som ei alarmklokke, og koringa på "Star" minner meg på korfor eg elskar rockemusikk. Når plata tek slutt, er det som om musikken ikkje fader, men smeltar bort, etter eit orkestralt sukk.
39 minutt med musikk, laga i løpet av nokre skarve dagar i eit studio i Soho, og spelt ihjel i tusenvis med timar, i eit halvt århundre.
Det er på tide å lytte.
Å lytte på ein radikal måte, kan vi kanskje seie:
For når var det sist du lytta til ei heil plate, samanhengande, utan å samtidig vaske opp, trene, eller anna form for multitasking?
Eg skal avslutte og takke for meg med ei setning eg aldri hadde trudd eg skulle ytre for eit publikum:
Folkens, gjer dokke klar, her er David Bowie!